جنگ جمل مدت کوتاهی پس از بیعت عمومی با امیرالمؤمنین(ع)، از سوی دو تن از پیمان شکنان، طلحه و زبیر، با همراهی عایشه طراحی شد. طراحان جنگ، بصره را به عنوان میدان مبارزه انتخاب کردند و امام نیز لشکری به سمت بصره هدایت کرد. از آنجا که منش امام بر گفت­وگو، شفاف سازی، آغازگر جنگ نبودن و اتمام حجت پیش از شروع جنگ استوار بود، گفت­وگوهای شفاهی و احتمالاً کتبی با سران جنگ ترتیب داد. روایات تاریخی درباره مخاطب نامه­ یا گفت وگوی امام با جنگ­افروزان جمل، اختلاف نظر دارند. کشمکش منابع تاریخی بر سر این است که آیا امام در نامه ای فقط طلحه و زبیر را مخاطب قرار داد یا اینکه عایشه نیز در آن نامه مخاطب قرار گرفته است؟ آیا امام نامه جداگانه ای برای عایشه نوشته بود؟ تعداد منابع روایت­کننده نامه اول اندک است و منابعی که نامه جداگانه­ای به عایشه را نقل کرده اند، از آن هم اندک­تر است. نقطه قوت هر دو نامه آن است که در برخی منابع قرن سوم آمده است و نقطه ضعف آنها نیز در تعداد اندک منابعِ روایت کننده است. مقاله حاضر با به کار بستن روش نقد متن که در حوزه پژوهش­های حدیثی، نوپا ولی کارآمد و مؤثر ارزیابی می­شود، میزان اعتبار این دو نامه را بررسی کرده و تا حد امکان اختلاف منابع را سامان بخشیده است.

یکی از جلوه های دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام، نبردهای آن حضرت و نحوه ی تعامل ایشان با ناسازگاران آن دوران است. برخی از وقایع این نبردها نیاز به کاویدن دارد تا زوایای مختلف آن روشن تر شود. دانش «روایت شناسی» و استفاده از علوم جدید می تواند به تفصیل و شرح این وقائع کمک کند. ازجمله نظریه پردازان این عرصه الگیرداس گریماس است که بافت روایت را به شکل گرامری و دستوری زبان نزدیک دانسته و با چشم پوشی از تفاوت محتوای داستان، آن را دارای شاکله ای کلی می داند. گریماس برای تفسیر روایت یک طرح کلی با شش کنشگر معرفی می کند تا زوایای پنهان آن را برای مخاطب روشن شود. این جستار با روش توصیفی - تحلیلی درصدد است، ارکان مختلف این الگوی شش بخشی را بر روی روایت نهج البلاغه از نبرد جمل، پیاده نموده و دریافتی شاکله مند از حوادث این جنگ ارائه نماید. نتایج این پیاده سازی نشان می دهد که نهج البلاغه در هر شش بخش الگوی کنشی گریماس، عبارات قابل توجهی را در میان گزارده است. کاوش گزاره های نهج البلاغه نشان می دهد که کنشگر اصلی طلحه و زبیر بوده اند و کنش سایر افراد حول حرکت و رفتار آنها می چرخد.

با رحلت رسول خدا9، توجه به رویکرد صلح­محورِ آن حضرت به منظور حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کم تر شد. اما با شروع خلافت امیرالمؤمنین7 و التزام عملی ایشان به قرآن و سنت پیامبر9، توجه به این امر نیز رنگی تازه به خود گرفت. مروری بر عملکرد امام7 در دوران کوتاه خلافت ایشان و مطالعة موردی جنگ جمل، بر پایة کهن ترین متون تاریخی، براین امر گواه است. بر این ­اساس، پرسش پژوهش حاضر آن است که چه مستندات تاریخی ای از نحوة عملکرد امام علی7 در وقایع پیرامون جنگ جمل وجود دارند که با بهره گیری از آن ها بتوان بر توجه آن حضرت به حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان با رویکردی صلح­محور صحه ­گذارد؟ نتیجة این پژوهش توصیفی-تحلیلی، آن است که ایشان با محوریت جلوگیری از ایجاد افتراق در جامعه، ضمن شفاف سازی اوضاع برای مردم و فرستادن نمایندگانی نزد فتنه انگیزان، با رویکردی صلح طلب کوشیدند تا از منتهی­ شدن فتنه به جنگ جلوگیری نمایند. همان طورکه پس از اتمام نبرد، با پرهیز از خشونت و رفتار دین­محور با بازماندگان، عدم مماشات در امور جامعة اسلامی (انتخاب حکم ران) و نوشتن نامه و تشریح وقایع برای مردم کوفه و مدینه، در حفظ انسجام جامعة اسلامی و اتحاد مسلمانان کوششی حداکثری داشتند. تازه های تحقیق نتیجه با پیمان شکنی طلحه و زبیر و بهره گیری فرصت طلبانة آنها و حامیانشان از شعار «قصاص قاتلان عثمان»، اولین جنگ داخلی مسلمانان در آغاز خلافت حضرت علی7 شکل گرفت. بررسی نحوة عمل آن حضرت در دو بازة کلی قبل و بعد از جنگ، حاکی از آن است که ایشان در تمام وقایع مرتبط با این نبرد، عملکردی همراه با آگاهی بخشی و شفاف سازی، پای بندی به دستورهای دین و سنت پیامبر9، عدم مماشات در امور مرتبط با جامعه اسلامی و تأکید بر حقانیت خود در جنگ و خلافت[1] داشته اند. عملکرد مسالمت جویانه و صلح طلب امام7 با سران فتنه پیش از جنگ، با شیوة عملِ همراه با بخشش و پرهیز از خشونت ایشان نسبت به معرکه گردانان نبرد و حامیان آنها پس از جنگ، در ظاهر متفاوت است، اما می توان گفت که در هر دوی این موارد، تکیه بر پرهیز از ایجاد هرگونه افتراق در جامعة اسلامی است. امری که قابل تسری به برخی از موارد پیش تر گفته شده (آگاهی بخشی و تأکید بر حقانیت در جنگ و خلافت) است. بدین ترتیب می توان گفت: امیرالمؤمنین با محوریت جلوگیری از ایجاد هرگونه شکاف در میان امت اسلامی، ضمن پای بندی به دستورهای دین و سنت پیامبر9 و عدم مماشات در امور مرتبط با جامعه اسلامی، به مواجهه با سردمداران این جنگ و سازمان دهی تمام امور مربوطه آن پرداختند. [1]. ویژگی اخیر در سخنان آن حضرت پس از جنگ شفافیت بیش تری دارد.

شناخت رفتار اخلاقمدارانه زمامدار پیش از به دست گرفتن حکومت میتواند سیاستهای اخلاقی و میزان صداقت وی در عملکردهای بعدیاش راتبیین و برجستهتر بنمایاند. امامعلی(ع)به عنوان زمام دار جامعه اسلامی میکوشد با تأکید بر تقدّم اخلاق بر دیگر حوزه ها نشان دهد آموزههای اخلاق مدارانه مورد تأکید درخلافت، با آموزه های اخلاق مدارانه در دوران پیشاز حکومت تفاوتی نداشته است. جنگ جمل به عنوان نخستین جنگ تحمیلی به امام، گرچه پیامدهای ناگواری ایجاد کرد، اما رهبری اخلاقمدار میکوشد ابتدا با اصول اخلاقی مناسب،  از بروز جنگ پیش گیرد و پس از جنگ نیز با رفتار واخلاق مناسب با دشمنان خویش، نشان دهد که انسانیت اخلاق مدار بر دیندار بیاخلاق ترجیح وبرتری دارد. مقاله پیشرو به تبیین تئوری نوین درحوزه تئوری های رهبری پرداخته است. این پژوهش با مداقه بر سیره ی امام علی(ع)به روش توصیفی تحلیلی درصدد تبیین آن است که گزارههای بناشده بر محور اخلاق ونیز کارکرد سلبی وایجابی این رفتار میتواند جامعه تحت امر زمامدار را اخلاقمحور سامان دهد، گفت وگو بر پایه گزاره های خاصِ اخلاقمدار، تن دادن به خواستههای اصلاحگرایانه بنابر بر اقتضائات موجود، استفاده از راهکارهای مناسب برای اسکات خصم بهمنظور ممانعت از تشنّج بیشتر جامعه، حفظ کرامت انسانی وپاسداشت حقوق افراد مخالف وشبه مخالف نه بر پایه خویشاوندی وسابقه حضور درعرصههای مختلف سیاسی، میتواند کشمکش به وجود آمده در جامعه رابا رفتار اخلاقمدار زمامدار دفع کند.

حساب جمل در ادب فارسی موضوعی است که تاکنون تحقیق علمی جامعی در باره آن صورت نگرفته است. اخیرا کتابی نسبتا مفصل به نام حساب جمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی منتشر شده که حاصل بیست و پنج سال تلاش و تحقیق مولف آن است. در این کتاب علاوه بر مقدمه مولف، یادداشتی از عبدالحسین نوائی آمده است. در مقدمه کتاب به انگیزه مولف، ماده تاریخ سازی، پیشینه ماده تاریخ، شیوه محاسبه ماده تاریخ و منابع مورد استفاده مولف اشاره شده است. در این مقدمه آمده است: «در محاسبات حساب جمل، نام جلاله «الله» را با دو لام آن به حساب می آورند ...؛ زیرا دو حرف لام آن نوشته می شود و بدون تشدید است. جای تعجب است که در نسخ خطی و چاپی قرآن و در هر کتاب دیگر که نام جلاله «الله» آمده است، تشدیدی هم بر آن قرار داده اند که به نظر نگارنده زاید است» (ص یب). این نظر را داعی الاسلام نیز، در اعتراض به رسم الخط این کلمه، نوشته است، با این تفاوت که او اعتقاد دارد یکی از دو لام «الله» زاید است و کلمه را باید به صورت «اله» نوشت (← فرهنگ نظام، ذیل «اله»). اما، هیچ یک از این دو وجه معتبر نیست؛ زیرا لفظ جلاله «الله» مرکب است از «ال» (نشانه تعریف) و «لاه» (قس: لاهوت) که لام حرف تعریف در مواجهه با حرف شمسی (لام «لاه») از تلفظ (نه از کتابت) ساقط و حرف بعد مشدد شده و لذا تشدید و حرف لام هیچ یک زاید نیست و صحیح ترین شکل کتابت کلمه، همان صورت متداول «الله» است. کتاب شامل دو بخش است. مولف در بخش اول، با عنوان «حساب جمل در دانش و فرهنگ فارسی»، پس از مروری، کمتر از حد انتظار، بر تاریخچه حساب جمل، بیشتر به ماده تاریخ هایی پرداخته است که به نحوی با موضوع تناسب دارد. وی کسایی مروزی را آغازگر ماده تاریخ هایی دانسته که اعداد ریاضی را به صورت ارقام فارسی بیان کرده است و مسعود سعد سلمان را آغازگر ماده تاریخ های ابجدی ساده و خواجوی کرمانی را آغازگر ماده تاریخ های ابجدی معنی دار معرفی کرده که درستی مورد اخیر جای تردید است...

پی ریزی علوم گوناگون در ادوار مختلف سبب شد تا ادبیات نیز تحت تاثیر آن قرار گیرد. در این راستا شعرا به کمک انواع علوم، مبانی خاصی را در تفهیم مضامین مورد نظر خویش به کار بردند. یکی از این مبانی، حساب جمل و علم ریاضی بود که با پیشرفت علم ریاضی، به شیوه ای نو در بیان مقاصد مبدل شد. انوری از شاعرانی است که حساب جمل و ریاضی را با ادبیات در هم آمیخت و مفاهیم خویش را در قالب مباحث مذکور بیان نمود. احاطه وی بر حساب جمل و ریاضی سبب شد تا برای تفهیم بسیاری از ابیات، از مباحث بیان شده کمک گرفت تا مقصود شاعر را به خوبی دریابیم. همچنین وی خواسته ها و حتی تمجیدهای خود از ملوک عصرش را با حساب جمل و ریاضی درهم آمیخته است که این امر باعث دشواری فهم بسیاری از ابیات وی شده است. در این پژوهش، ضمن شناسایی ابیاتی از دیوان انوری که موضوع علم ریاضی و حساب جمل در آنها مطرح شده، به تحلیل مبانی علوم مذکور در اشعارش پرداخته، و با تفسیر هر یک از آنها، مفاهیم ابیات و مقصود شاعر را برای مخاطبان شرح نموده ایم.

در زمان حکومت امام علی(ع)، نگاه و رویکرد اکثریت مردم نسبت به دین و دنیا با دوران رسول الله(ص) متفاوت شده بود. امام علی(ع) تلاش می کرد با اقدامات و اصلاحات حکومتی خود جامعه را به سنت های عصر رسول الله (ص) بازگرداند اما ریشه های عمیق جاهلیت در باورهای مردم، او را از دستیابی به اهداف اسلامی و انسانی منع کرد. در تحقیق پیش رو با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی تلاش شده است به این سوال پاسخ داده شود که چگونه جامعه اسلامی پس از پیامبر به سنت های جاهلی بازگشت و این موضوع چه تأثیراتی بر جنگ های دوران حکومت امام علی(ع) گذاشت. در پاسخ باید گفت سنت های جاهلی، که در جامعه اسلامی پس از دوران پیامبر باقی مانده بودند، باعث شدند که جامعه به دوران جاهلیت بازگردد. این بازگشت، به ویژه در دوران حکومت خلفای سه گانه، با احیای برخی از معیارهای رجعتی، به صورت چشمگیری افزایش یافت. در زمان حکومت امام علی(ع)، این سنت ها باعث شدند که نگاه و رویکرد اکثریت مردم نسبت به دین و دنیا، با فلسفه و انگیزه های ایشان هماهنگ نباشد. این اختلاف نگاه، باعث شد که امام علی(ع) در دستیابی به اهداف اسلامی و انسانی خود موفق نگردد.

کتاب الجمل با هدف اثبات حقانیت امام علی(ع) در جنگ جمل نگاشته شد. نظرات کلامی فرق معاصر شیخ مفید نسبت به این واقعه، در ترغیب او برای تالیف این تک نگاری وگزینش او از روایات تاریخی نبرد جمل موثر بود. پرسش این است که شیخ مفید متاثر از کدام شرایط فکری زمانه و با تاکید بر چه شاخصه هایی روایات جنگ جمل را گرد آورد و هدف خود را از تالیف کتاب تحقق بخشید؟ نتیجه این پژوهش، متکی بر تحلیل متن کتاب الجمل است و حاکی از اینکه شیخ مفید در تقابل با دو باور در حال گسترش در جامعه آن روز، در خصوص حقانیت عملکرد صحابه حاضر در راس دو سپاه و نیز نظریه «سران بر حق/ یاران بر باطل» اثر خود را بر سه محور نگاشت: عدول آشکار اصحاب جمل از دستورات دین اسلام؛ پافشاری آنها بر جنگ، رد اجتهاد و توبه آنها؛ فضائل امام علی(ع).